Sztuka grecka po V stuleciu

OGÓLNY CHARAKTER IV-go STULECIA. — Czwarty wiek jest w dziejach greckich okresem burzliwym. Wojny między Atenami i Spartą oraz szerzące się prawie we wszystkich miastach walki arystokracji z demokracją — spowodowały upadek i poniżenie Aten jako też osłabienie zwycięzkiej Sparty. Dawne rządy miast mają się wszędzie ku schyłkowi. Od chwili gdy Macedonja dzięki swej przewadze zaczyna wywierać wpływ na sprawy Grecji — powstają tam nowe formy rządów. Filip i Aleksander marzą o połączeniu wszystkich ziem greckich i stworzeniu z nich jednolitej monarchji. Zwycięzki oręż Aleksandra zanosi kulturę grecką na wschód i do Egiptu, ale wielkie plany polityczne, giną z nim razem. Za przemianą instytucji idzie przeobrażenie obyczajowe. Obyczaje, stają się bardziej miękkie i zniewieściałe. Sztuka — jak zwierciadło odbija tę przemianę człowieka i kultury. Jakkolwiek nie może jeszcze być mowy o „upadku" — jednak mimo cały wdzięk i piękność, brak jej siły i czystości, cechujących sztukę w. V. Obecnie przeważa upodobanie do form wyszukanych, do pewnej emfazy i, czarującej lecz niebezpiecznej, manjery.

GŁOWICA KORYNCKA, NOWA SZKOŁA ARCHITEKTURY JOŃSKIEJ. — W architekturze zarysowuje się wyraźnie nowy porządek — koryncki, o głowicach zdobnych liśćmi akantu, porządek bogaty, wytworny, ale bez dawnej prostoty. Najstarszym z istniejących obecnie jego zabytków jest pomnik choragiczny Lyzikratesa w Atenach z 334 roku. W Figalji i w świeżo znalezionej okrągłej świątyni w Delfach, odkopano oddzielnie głowice korynckie, dawniejszego pochodzenia. Świątynia Ateny w Tegei, przebudowana w 395 r. kombinuje porządek koryncki z doryckim i jońskim. Na wybrzeżach Azji powstaje nowa szkoła jońska. Przedstawicielem jej był Pytjos, rzeźbiarz i budowniczy, nieprzyjaciel porządku doryckiego, który wydawał mu się zbyt ciężkim. Chciał udoskonalić porządek joński nadając mu bardziej majestatyczne i zarazem lekkie proporcje, oraz większe bogactwo dekoracji. Pracował przy słynnem Mauzoleum, grobowcu wzniesionym przez Artemidę królowę Karji, dla swego męża (353 — 350). W Prienie zbudował świątynię Ateny. Uznano ją za wzór piękności i zaraz naśladowano w Dydymie w świątyni Apollina i w Efezie — w słynnej świątyni Artemidy. Ostatnia spalona przez Herostratesa w 356 roku odbudowana była w drugiej połowie tegoż stulecia. Rozmiary tych budowli były większe, kolumny wyższe i ornamentacja bardziej złożona. W Dydymie np. spotykamy głowy ludzkie użyte w ślimacznicach głowic, w Efezie — kompozycje rzeźbiarskie okrywały podstawy kolumn.

RZEŹBA: PRAKSYTELES, SKOPAS I LYZYPOS. — Pytjos był także rzeźbiarzem. Wykonał on kilka figur dla dekoracji Mauzoleum. Fryz wyobrażał walki Amazonek, oraz Greków z Centaurami. Na szczycie wznosiły się posągi Artemidy i Mauzollusa. Najsławniejszym rzeźbiarzem tej szkoły był Skopas, który pracował również jako architekt. Postaciom swym, nadaje ruch niesłychany i wyraz żywych namiętności. Rzeźbi on jeszcze Ateny i Artemidy ma jednak większe upodobanie do bóstw o charakterze zmysłowym jak Dyonizos, Afrodyta i Eros. Wybitne zabytki tej epoki wiążą się zapewne z jego szkołą; np. tak żywa i szlachetna figura. Zwyciąztwa z Samotraki, (Luwr). Czy wolno tu wspomnieć o Wenerze Miloskiej? Pochodzenie tego cudnego dzieła jest niepewne i trudne do określenia.

W połowie IV-go wieku słynie w Atenach Praxyteles. Styl jego ma w sobie prócz niewypowiedzianego wdzięku, pewien odcień zmysłowości i fizycznego zwątlenia. Jest on pierwszym artystą greckim, który wprowadza do rzeźby nagie ciało kobiece, słynną jego Afrodytę z Knidos znamy z pozostałych kopji. Nawet postacie bogów mają w sobie coś kobiecego; są to wszystko młodzieńcy o cudnych, harmonijnych i miękkich kształtach. Znalezione kopje dzieł Skopasa: Eros, Apollo Sauroktonos (zabijający jaszczurkę) i Satyr wsparty o pień drzewa — zachwycają wdziękiem i subtelną skończonością wykonania. Jedynem znanem oryginalnem dziełem jego dłuta — jest Hermes — wykopany ostatnimi laty w Olimpji.

Późniejszy od Skopasa Lyzypos, uprzywilejowany rzeźbiarz Aleksandra zdradza już inne ten­dencje. Syn Sykjonu posłuszny surowym tradycjom szkoły doryckiej, wielbi nadewszystko siłę i rzeźbi najchętniej Herkulesa o potężnych mięśniach. Nie odczuwa on wdzięku kobiet ani młodych pięknych efebów tylko samych atletów i wojowników. Baczny obserwator natury odtwarzają wiernie, nadając swym postaciom bardziej wykwintne proporcje niż artyści V-go wieku. Dzieła jego znamy tylko z kopji — takiemi są watykański marmurowy Apoksjomenos (atleta ze strygilem), oraz Herkules Farnezyjski (muzeum Neapolu). 

Prócz wielkiej, pomnikowej rzeźby, zostawił IV wiek liczne figurki gliniane znalezione w cmentarzyskach greckich zwłaszcza Myrryny (Azja Mniejsza) i Tanagry Beocja). Już od dawna, lepiono podobne figurki, ale dopiero w tym okresie dochodzi wyrób ich do znacznego udoskonalenia, świadcząc o wielkiem poczuciu piękna we wszystkich warstwach ludności. Modelatorzy lalek czyli t. z. koroplaści byli pod wpływem wielkich mistrzów epoki, nieraz też kopjowali lub naśladowali dzieła Praxytelesa czy Lyzypa, trzeba im jednak przyznać dużą oryginalność, spryt i poczucie typów z życia codziennego. Figurki te wyobrażają najczęściej młode dziewczęta i kobiety pełne naiwnej i subtelnej kokieterji, kiedyindziej dzieci przy zabawie pełne ruchu i życia, dalej kupców i rzemieślników etc. Wiele z nich zaledwo w szkicu, szczegóły niewykończone, robią jednak wrażenie prawdy; utrzymane w charakterze, to wytwornym i szlachetnym, to złośliwie karykaturalnym. 

Bardziej zbliżają się do rzeźby pomnikowej posążki bronzowe niewątpliwie greckiego pochodzenia, znalezione w domach bogatych mecenasów — w Herkulanum i Pompei (muzeum Neapolu). Niektóre z nich pierwszorzędnej wartości, np. Dyonizos znany pod mianem Narcyza. Chcąc dobrze poznać rzeźbę grecką we wszystkich jej przejawach, trzebaby przejść od bronzów do klejnotów, od klejnotów do monet i t. d. Wszędzie spotykamy tę samą różnicę charakterów i te same zmiany o których mówiliśmy w tym i w poprzednim rozdziale. W rękach artysty greckiego, najskromniejszy przedmiot, staje się dziełem pełnem smaku i oryginalności.

MALARSTWO. ZEUXIS. PARRHASIUS, APELLES: WAZY MALOWANE. — Malarstwo greckie — podobnie jak inne sztuki, miało w IV w. okres świetnego rozwoju. Artyści, mając już dużą wiedzę malarską i rysunkową osiągają w swych pracach  złudzenie rzeczywistości i pieszczą wzrok miłym kolorytem. Najsławniejsi malarze tego czasu, Zeuxis z Heraklei, Parrhasios z Efezu i Apelles z Kolofonu — każdy na swój sposób jest przedstawicielem prądów, które znalazły swój wyraz w rzeźbach Praksytelesa. Opowiadano cuda o ich zręczności. Zeuxis namalował podobno winogrona do których zlatywało się ptactwo, aby je dziobać; Parrhasius — zasłonę, którą Zeuxis wziął za prawdziwą i probował uchylić. Zachowane anegdoty prawdziwe, czy me, świadczą o kierunku ówczesnej sztuki dążącej nadewszystko do możliwie doskonałego naśladowania natury.

Apelles uczył się w Sykjonie. Istniała tam sławna szkoła malarstwa kierowana przez Pamfiljusa. Mistrz wymagał od wstępującego ucznia zobowiązania, że ten pozostanie u niego lat dziesięć; kazał mu studjować filozofję, historję, nauki matematyczne, perspektywę i t. p.; to też malarze kończący szkołę Pamfiljusa są przedewszystkiem uczeni i poprawni. Apelles jeszcze nie ukończył studjów, gdy Filip Macedoński wezwał go do siebie. Potem został on nadwornym malarzem Aleksandra. „Aleksander jako dziecko, młodzieniec, człowiek dorosły, nawet jako bóg — Aleksander na koniu czy na kwadrydze, wieńczony przez boginie Zwycięztwa — otoczony Dioskurami, na tronie czy na polu bitwy, towarzysze Aleksandra i jego konie — oto tematy którym poświęcił swój talent." (Beule). Dodajmy do tego różne Gracje, Afrodyty, alegorje, a nie omylimy się twierdząc, że Apelles obdarzony był talentem giętkim, pełnym wdzięku subtelności i zręczności - pozbawionym jednak cech powagi i wielkości. Po śmierci wielkiego króla przeniósł się do Aleksandrji i żył na dworze Ptolomeusza; wygnany z powodu potwarzy rzucanych nań przez rywala, umarł na wyspie Kos. Wkrótce zwrócą się artyści ku malarstwu rodzajowemu. Wogóle sztuka jest w modzie i artyści mają królewskie dochody. Podobno Apelles dostawał miljon za zrobienie portretu, Zeuxis i Parhasius chodzą w purpurze i złotych koronach. 

 

Wszystkie dzieła tych artystów zaginęły. Niektóre znamy z bardzo licznych kopji. W ruinach Herkulanum i Pompei — znaleziono wśród ściennych malowideł wykonane pospiesznie i przez nieudolnych artystów — kopie z dzieł słynnych mistrzów IV-go stulecia. W Pompei spotykamy odtworzone dzieło malarza Tymantosa, widzimy na nim prowadzoną na ofiarę Ifigenję i Agamemnona z twarzą osłonioną. Styl epoki odzwierciadlaią wazy pokryte malowidłami. Najpiękniejsze pochodzą prawdopodobnie z końca V-go i pierwszej połowy IV-go wieku; zachowując tradycje epok poprzednich łączą je z kierunkami nowych szkół. Białe lekytos ateńskie — pokrywają czerwone figury niesłychanej piękności. Na wazach czerwono figurowych częste jeszcze sceny mitologiczne, mimo że najwięcej miejsca zajmują wyobrażenia ulubionych bóstw: Dyonizosa, Satyrów, Afrodyty i Amorków. Bardzo chętnie odtwarzano sceny z życia codziennego; coraz zbytkowniejsze szaty, haftowane tkaniny — mówią nam o świetnej i wyrafinowanej kulturze. Technika malarstwa wazowego wzbogaca się, artyści używają często barw nowych, a nawet złota.

SZKOŁY EPOKI UPADKU. — Jeżeli sztuka IV stulecia zdradza już pewne zwątlenie w porównaniu z potężną, męzką sztuką Peryklesa — to wieki następne są okresem zupełnego jej upadku. Wypadki historyczne zmieniły z gruntu warunki jej rozwoju; Ateny i wolne miasta Grecji przestały być ogniskami sztuki, która zakwita w prowincjach zdobytych orężem greckim — w Syrji, Pergamie i Egipcie, popierana przez następców Aleksandra Wielkiego — tych na pół Greków na pół ludzi Wschodu. Pod wpływem sztuki miejscowej — właściwe rysy genjuszu greckiego ulegają zmianie, wzrasta zamiłowanie do wygód i zbytku. W miastach dawnej Grecji budowle publiczne były piękne i okazałe, ale uliczki często wązkie i krzywe, domy prywatne bardzo skromne — tymczasem w nowo powstałych stolicach np. w Aleksandrji widzimy szerokie, regularne ulice, domy bogaczów urządzone ze zbytkiem i przepychem, ale już nie ma Parthenonów ani Propylei.

Stopniowy upadek sztuki greckiej najłatwiej stwierdzić możemy na rzeźbie. Trzy szkoły są słynne: Pergamu, Tralles i wyspy Rodos. Wszystkie zręczne i manjeryczne. Nowsze poszukiwania w Pergamie wykryły ruiny wielkiego ołtarza Zeusa i Ateny wzniesionego przez króla Eumenesa II-go w latach od 197 do 159 przed Chr. Znaleziono część wspaniałych płaskorzeźb zdobiących niegdyś ołtarz na przestrzeni 130 metrów. Na pozostałych szczątkach widzimy walkę bogów z Gigantami (muzeum berlińskie). Ruch figur bardzo silny, ale w całości dużo efekciarstwa i brak szczerości. Wykonanie poszczególnych części jest uderzająco nierówne. Dziełom tym odpowiadają w sztuce nowszej prace Bernini i Puget’a. Artyści Pergamu, wśród których najsławniejszy Epigonos, uwieczniali chętnie zwycięztwa swych protektorów nad Gallami azjatyckimi. W różnych zbiorach europejskich znajdują się liczne kopje wyobrażające pokonanych Gallów lub innych Azjatów, — jedną z najlepszych jest tak zwany Gladjator umierający, z muzeum Kapitolu.

Szkoły Rodos i Tralles posiadały wszystkie wyżej wymienione wady. Z ich dzieł — Laokon i Byk farnezyjski tak cenione przez Rzymian, jeszcze w XVIII wieku uchodziły za najpiękniejsze rzeźby starożytne. Sława ich gasła w miarę jak poznawano prawdziwą sztukę grecką. „Przyjrzawszy się uważnie obu tym dziełom, dochodzimy do wniosku, że artyści tworzyli na chłodno, mozolnie i według wszelkich reguł odtwarzając bóle Laokona lub wściekłość gniewu synów Dirke." (Rayet). 

Najświetniejszem ogniskiem kultury greckiej owej epoki jest Aleksandrja; tam skupia się działalność licznych rzeźbiarzy. W pracach ich rozwija się styl mieszany, będący połączeniem pierwiastków sztuki greckiej i staroegipskiej. Rzeźba staje się realistyczną i malowniczą. Zamiast bóstw i bohaterów spotykamy posągi lub małe figurki rybaków, chłopów — wogóle ludzi niższego stanu, oddanych w całej prawdzie ich codziennego życia. Rozpowszechniają się małe płaskorzeźby dla ozdoby bogatych mieszkań. Są to tak zwane płaskorzeźby hellenistyczne. Artyści traktują w nich już to sceny mitologiczne, już wypadki z życia ludu.

Wybitną cechą rzeźby greckiej tego okresu jest szeroki rozwój portretu. W IV-tym stuleciu rola jego była jeszcze bardzo ograniczona — obecnie każda wybitniejsza osobistość stara się o uwiecznienie swych rysów. Niektóre popiersia pochodzące z tego okresu cechuje poprostu nienasycony realizm, przypominający najlepsze dzieła epoki Rzymskiej lub Odrodzenia.

Sztuka grecka pomimo znacznego upadku była jeszcze dość żywotną by módz wywrzeć ogromny wpływ na Rzymian w tej epoce, kiedy zdobywali Wschód. Rzym zaludnia się posągami wywiezionemi z miast greckich; liczni artyści osiedlają się w Italji, zdobywając tam uznanie i dobrobyt. Niektórzy z nich usiłują wskrzesić dawne tradycje tworząc w duchu dzieł Lizypa i Praxytelesa. 0 kierunku tym świadczą pozostałe dzieła: Tors Belwederski (Watykan), Wenus Medycyjska (Florencja), Germanikus (Luwr) i in. Rozpowszechnia się upodobanie do dzieł epoki archaicznej, które są poszukiwane, cenione i naśladowane. Dzięki temu zamiłowaniu, sztuka grecka przeżyła niezależność swej ojczyzny tworząc sztukę greko-rzymską, z którą zapoznamy się poniżej.